نمایشگاه جهانی کتاب فرانکفورت پس از دو سال محدودیت شدید به علت شیوع کرونا، امسال با شرکت ۴ هزار نمایشگر از ۹۵ کشور جهان و بیش از ۴ هزار دستاندرکار رسانهای در روز ۱۸ اکتبر با حضور رئیس جمهور آلمان و پادشاه و شهبانوی اسپانیا، مهمان افتخاری نمایشگاه، گشایش یافت.
با اینکه صاحبان غرفه در نمایشگاه پیش از کرونا دو برابر تعداد کنونی بودند، اما نمایشگاه امسال هم از سوی منابع آگاه یک موفقیت بزرگ در امر معرفی کتاب و نویسندگان سراسر جهان ارزیابی شد.
مدیر نمایشگاه، یورگِن بوس، در نشست گشایش گفت:
“هیچگاه دیدار حضوری به اهمیت امسال نبوده است. دیدار چهره به چهره از قطببندی شدید میکاهد چون وقتی انسانها یکدیگر را حضوری میبینند با نرمش بیشتری با هم صحبت میکنند. ما با شعار “ترجمه، ترجمان و تبادل” بر این باوریم که کتاب به یاری ترجمه، پشتیبانی از نویسندگان در تبعید و پیوند ایشان به بافتهای فرهنگی جهانی در ایجاد تفاهم لازم، نقش بزرگی ایفا میکند”.
ترجمه موضوع عمده صاحبان غرفه
امسال ترجمه و مترجمان بخش بزرگی از کارها و آثار تازه نمایشگران را دربر داشت و برنامههای بسیار و گوناگونی در این زمینه ارائه شد که به ارزیابی و گرامیداشت این پدیده به عنوان پل پیوندی میان زبانها و به دنبال آن فرهنگها میپرداخت.
محسن حمید نویسنده سرشناس پاکستانیتبار انگلیسینویس در سخنرانی ویژه گشایش فوق برنامهها در این باره گفت:
“بیش از نیمی از کتابهایی که در زندگی و کار من تأثیر ژرفی داشتهاند به زبانهایی نوشته شده اند که من آنها را نمیدانم. بدون مترجمان من نمیتوانستم نویسندهای باشم که اکنون هستم. مارکِز خوب درباره یکی از مترجمانش میگفت: “او کتابهای مرا بهتر از من نوشته است”. در جهانی که کارش ساختن دیوارها شده، مترجمان در و دریچه میسازند”.
از آنجا که دو سوم نمایشگران یا صاحبان غرفه از خارج از آلمان آمده بودند، بسیاری از ایشان به ویژه امسال ترجمههایی از آثار نویسندگان کشورشان به آلمانی را با خود آورده و ارائه کردند که در میان آنها اسپانیا با آثاری از نویسندگان سرشناسی چون روزا مونتِرو که خود هم در نمایشگاه حضور داشت، جلوه ویژه ای داشتند.
دستکم نیمی از ۶۰ برنامه سخنرانی، گفتگو و کتابخوانی در نمایشگاه و ۲۰ نشست دیگر در نقاط گوناگون شهر فرانکفورت به ترجمه و ویژگیهای آن اختصاص داشت.
میهمان افتخاری
مهمان ویژه امسال پس از ۳۱ سال برای دومین بار اسپانیا بود که تالار ویژهاش را با شعار “جوشش آفرینش” برپا کرده بود. در این تالار کوشیده بودند فنآوری امروزین را در کنار پیشینه دیرپای اسپانیا نشان دهند.
از سویی بر پردههای بلندی که از سقف آویخته بودند، میشد برگ برگ کتاب نخستین دستور زبان اسپانیایی را خواند که نِوریخا نویسنده سدههای میانه آن کشور نوشته است. از سوی دیگر دیدارکننده میتوانست روی یک صندلی راحتی بنشیند و به صدای یکی از سرایندگان کنونی اسپانیا گوش دهد و ترجمه آن را به زبان دلخواه خود بر صفحه پیش رو بخواند.
در بخش دیگری واژهها و اصطلاحهای ترجمهناپذیر اسپانیایی به زبانهای گوناگون بر صفحهایی ظاهر میشد و در کنار آن دست الکتریکی خوشنویسی قرار داشت. دیدارکننده میتوانست به شمارهای که بر دست دیده میشد، بیت دلخواهی از شاعری به زبان زادگاه خود از راه توییتر مخابره کند و آن دست این بیت را بر روی کاغذ میآورد.
تالار ویژه اسپانیا برعکس سالهای گذشته به چراغهای رنگارنگ آراسته نبود و نور طبیعی را از پنجرههای باز به سوی باغ و حیاط نمایشگاه میگرفت.
سرانجام سازمان سراسری نابینایان اسپانیا “اونسه” بود که در این تالار کتابها و تسهیلات کتابخوانی برای نابینایان را به علاقهمندان نشان میداد.
خانم مارتا رودریگِز نماینده وزارت فرهنگ اسپانیا و سخنگوی تالار ویژه در پاسخ این پرسش که ویژگی این تالار نسبت به تالارهای سالهای گذشته چیست به دویچه وله گفت:
“تبادل فرهنگی از راه ترجمه و بیان ترجمان زبانهای گوناگون به کمک نگاره ها و ارائه متنهای اینچنینی در تالار ما جلوه میکند. در اینجا شما به چهار زبان اسپانیایی، کاتالان، باسکی و گالیسی کتاب و نقشه میبینید. نقشهها طوری تنظیم شدهاند که در عین نشان دادن ویژگیهای زبانی و فرهنگی برای ورود به محدوده زبانی دیگر مرزهای بازی دارند. امسال بیش از ۲۰۰ نویسنده و سراینده و بیش از ۳۰۰ نمایشگر و دست اندرکار فرهنگی به نمایشگاه آمدهاند تا گونگونی فرهنگی در اسپانیا را نشان دهند و بر آن تأکید کنند”.
اقلیتها در صدر کار
جایزه صلح کتابداران و کتابفروشان آلمان امسال به مِت میک لوریسون نویسنده جوان سویسی تعلق گرفت که در رمان خود “خوننامه” Blutbuch به زندگی یک فراجنسیتی پرداخته است. افزون بر این دستاندرکاران نمایشگاه برنامههای بسیاری برای پشتیبانی از اقلیتهای جنسی، جسمی، قومی، آیینی و … تهیه دیده بودند.
خانم زابینه لونِر گزارشگر فرهنگی رادیو در فرانکفورت که نابینا است، آثار نویسندگانی را در تاریکی محض برای علاقهمندان میخواند، دستیاران ویژه توانخواهان را به هرکجا که میخواستند میبردند و در بسیاری از غرفه ها کتابها را برای توانخواهان دسترسپذیر کرده بودند.
حضور پررنگ ایران در غیاب غرفه های فرمایشی
در حالی که سخنگویان رسمی نمایشگاه اعلام کردند که از حضور غرفههای ایرانی زیر نظارت رژیم جلوگیری کردهاند، یکی از ناشران که نخواست نامش اعلام شود ادعا کرد “خود ما از شرکت در نمایشگاه انصراف دادیم”. از سوی دیگر این ناشر و چند ناشر دیگر بخشی از کتابهایشان را به “انتشاراتی عازم” از افغانستان سپرده بودند که بیشتر کتابهای نفیس آراسته مانند دیوان حافظ، گلستان سعدی و شاهنامه فردوسی بودند.
سرپرست نشر عازم در پاسخ این پرسش که چه آثار تازهای از افغانستان به دستش رسیده گفت:
“من دو سال است که از افغانستان برآمدهام و با وجود طالبها دیگر چه کتاب تازهای؟ تازهترینهای ما دو سال پیش منتشر شدهاند.”
در پاسخ این پرسش که شرکت آزاد نشر عازم چگونه ممکن شده، سرپرست غرفه گفت:
“خوشبختانه کشوری که به رسمیت شناخته نشده، اهرمهای کنترل هم ندارد. سفارتی نیست که بخواهد سوال و جواب کند یا ایرادی بگیرد. ما هم هر کتابی را که داشتهایم به نمایش گذاشتهایم”.
در غیاب غرفههای ایرانی اما جای ایران در نمایشگاه خالی نبود.
در روز چهارشنبه ۱۹ اکتبر دو برنامه سخنرانی پراستقبال در تالار محوطه بیرونی نمایشگاه برگزار شد.
در برنامه نخست، خانمها نرگس اسکندری گرونبِرگ شهردار فرانکفورت، شیلا بهجت و شهرزاد اوستِرِر گزارشگر و نویسنده درباره راهکارهای پشتیبانی از جنبش اخیر “زن زندگی آزادی” سخن گفتند و هرکدام بر پوشش اطلاعات درباره اعتراضات اخیر توسط رسانه ها و شخصیتهای سیاسی و فرهنگی تأکید کردند.
در برنامه دوم که از سوی انجمن قلم برلین در همان تالار برگزار شد، دِنیز یوجِل سرپرست انجمن قلم گفت:
“خودکامه ها بسیار محکماند اما سرانجام فرو میپاشند.”
در این برنامه ناتالی امیری نویسنده و گزارشگر و بهزاد کریمخانی کارشناس امور خاور میانه درباره نقش زنان در اعتراضات اخیر سخن گفتند و بر دیرپایی این اعتراضات تأکید کردند.
برنامههای دیگر و پایان
به هنگام برگزاری نمایشگاه کتاب برنامههای بسیاری در سراسر شهر فرانکفورت اجرا شدند.
در روز جمعه ۲۱ اکتبر کتابخوانی بازماندگان جانباختگان پرواز ps-752 در کنار نمایشگاه جهانی برگزار شد و از جمله نرگس اسکندری شهردار فرانکفورت هم در این نشست شرکت کرد.
حامد اسماعیلیون از بنیانگذاران انجمن پشتیبانی از دادخواهان این پرواز، پیش از خواندن کتاب “این باید نوشته نمیشد” که خاطرات بازماندگان آن قربانیان است گفت:
“وقتی ما از سوی انجمنمان با مقامات رسمی کانادا صحبت میکنیم به یادشان میآوریم که اگر شما پس از کشته شدن زهرا کاظمی در رابطه با حکومت ایران درست واکنش نشان میدادید، سقوط هواپیمای اوکراین پیش نمیآمد. اگر در آن مسأله درست واکنش نشان میدادید، مهسا امینی کشته نمیشد.”
هرچند امسال نمایشگاه با ۱۸۰ هزار دیدارکننده و ۴۰۰۰ نمایشگر، توانست نسبت به سالهای پیش از کرونا تنها نیمی از علاقهمندان به کتاب و نوشتار را به فرانکفورت بکشاند ولی گردانندگان و ناظران این رویداد فرهنگی را مثبت ارزیابی کردند.
یورگِن بوس سرپرست نمایشگاه در پایان، نمایشگاه جهانی کتاب امسال را واکنش لازم و درستی به اوضاع و شرایط پیچیده و نابسامان جهان سیاست و فرهنگ ارزیابی کرد و وُلُدیمیر زِلِنسکی رئیس جمهور اوکراین در پیام مستقیم ویدئویی خود در این باره گفت:
“دانش یعنی پاسخ. پاسخ به کسانی که میترسند، کسانی که تحریف میکنند و کسانی که نمیتوانند باور کنند. کتابها، اسناد، مقاله ها و گزارشها همه این پاسخها هستند”.
میهمان افتخاری سال آینده نمایشگاه کتاب کشور اسلوونی خواهد بود.
